Υπάρχουν ανώτερα και κατώτερα είδη μουσικής;

Χάρτης των μουσικών ειδών

Όλοι έχουμε μπλέξει κατά καιρούς σε -άκαρπες συνήθως- συζητήσεις για το αν η λαϊκή μουσική είναι κατώτερη από τη ροκ και γιατί, αν το χιπ χοπ είναι ανώτερο σαν είδος από το χάουζ, αν ο Πάριος είναι ανώτερος καλλιτέχνης από τον Αντύπα και αν οι Pink Floyd είναι όντως η μεγαλύτερη μπάντα όλων των εποχών. Εγώ βρέθηκα πρόσφατα σε μια παρέα που συζητούσε τις επιλογές του Rolling Stone για το καλύτερο τραγούδι όλων των εποχών. Με αφορμή τη συζήτησή τους (μας), θα προσπαθήσω να αναλύσω την άποψή μου, ότι δεν υπάρχουν αξιολογικά ανώτερα μουσικά είδη και πως όλα, ακόμα και τα πιο απρόσμενα, μπορούν να κρύβουν «διαμαντάκια».  




Θυμάμαι, κάποια στιγμή, διάβασα μια διάλεξη του Μάνου Χατζιδάκι σχετικά με το ρεμπέτικο.  Εκείνος «ξεδιάντροπα» τότε είχε κουβαλήσει Μπέλλου, Βαμβακάρη και λοιπούς ρεμπέτες ενώπιον των λογίων των Αθηνών στο Θέατρο Τέχνης, προλογίζοντας μάλιστα την άφιξή τους, εκθειάζοντας το κομμάτι του Τσιτσάνη «Αρχόντισσα». Συγκεκριμένα είπε:

Λίγο πριν απ΄ τον πόλεμο του ’40 ο Tσιτσάνης τραγούδησε για πρώτη φορά το «Αρχόντισσα μου μάγισσα τρανή- κουράστηκα για να σε αποκτήσω». Ήταν ένας μεγαλοφυής σχεδιασμός -μπορώ να πω- πάνω στο ερωτικό θέμα, που η δύναμή του και η αλήθεια του μας φέρνει κοντά στον «Ερωτόκριτο» του Κορνάρου και μετά από εκατοντάδες χρόνια κοντά στο «Ματωμέvο Γάμο» του Λόρκα. Η μελωδική του γραμμή αφάνταστη σε περιεκτικότητα και σε λιτότητα πλησιάζει τον Μπαχ. Αυτό το τραγούδι ορθώθηκε για να αντιμετωπίσει μια τυραννισμένη και δύσκολη εποχή και στάθηκε η πρώτη δυνατή φωνή μιας γενιάς.

Αυτά είπε ένας από τους κορυφαίους Έλληνες μουσουργούς όλων των εποχών, γνωστός για την κλασική του παιδεία και όχι μόνο, για το λαϊκό τραγούδι, ένα είδος μουσικής, το οποίο χαρακτηρίζεται από πολλούς ως αξιολογικά κατώτερο από τα υπόλοιπα.  Αλήθεια, θα μπορούσε όμως, κανείς να δημιουργήσει μια λίστα αντίστοιχη με αυτή του Rolling Stone, με τα καλύτερα 100 ελληνικά τραγούδια όλων των εποχών και να μην συμπεριλάβει για παράδειγμα την «Συννεφιασμένη Κυριακή»; 

Θα μπορούσε κανείς άραγε να αγνοήσει την «Μπαλάντα των Αισθήσεων και των Παραισθήσεων»; Ή το «στην Κ» του Σιδηρόπουλου; Πρόκειται για τρία κομμάτια που ανήκουν σε τελείως διαφορετικά μεταξύ τους είδη μουσικής, αλλά είναι κοινώς αποδεκτά ως τρία από τα καλύτερα ελληνικά τραγούδια.  Επομένως, αφού θα επιλέγαμε ενα τραγούδι τουλάχιστον από κάθε είδος ώστε να συμπεριληφθεί σε μια τέτοια λίστα, για ποιο λόγο να θεωρήσουμε το ένα είδος ανώτερο από το άλλο;

Μιας και επιστρέψαμε στη λίστα του Rolling Stone, αξίζει να σας μεταφέρω ότι η παρέα για την οποία σας μίλησα, διαφωνούσε με τον τρόπο κατάρτισης της λίστας. Ο ένας έλεγε πως το καλύτερο κομμάτι που έχει βγει ποτέ είναι ξεκάθαρα το «Time» των Pink Floyd, ο άλλος έλεγε πως για εκείνον είναι το «Black» των Pearl Jam, αφού του θυμίζει την εφηβική του ηλικία και ο τρίτος πως δεν θα χαλάλιζε την πρωτιά για κανένα άλλο κομμάτι παρά το «Let it Be» των Beatles.  Εξαιρετικά κομμάτια και τα τρία, γιατί τα επέλεξαν όμως σαν πρώτα των πρώτων; Με τι είδους κριτήρια; Με μουσικά; Αμφιβάλλω, αφού ελάχιστες γνώσεις μουσικολογίας έχουν και οι τρεις. Με κριτήρια εμπορικότητας; Δεν θεωρώ ότι η εμπορικότητα καθορίζει την ποιότητα. Υπάρχουν τραγούδια φανταστικά, τα οποία δεν έχουν την ανάλογη εμπορική επιτυχία για λόγους μάρκετινγκ, και υπάρχουν και κομμάτια, όπως το theme song του Μπομπ του Μάστορα, τα οποία έχουν σαρώσει τα charts.   Και οι τρεις το γνωρίζουν αυτό.

Οι δύο παράγοντες, τους οποίους θεωρώ σημαντικότερους για την επιλογή που έκαναν οι τρεις φίλοι μου είναι, αφενός η συναισθηματική αξία την οποία έχει αποδώσει ο καθένας στο τραγούδι που επέλεξε και αφετέρου το προσωπικό τους γούστο. Δεν πρόκειται ποτέ (πλην εξαιρέσεων) κάποιος που συχνάζει στα μπουζούκια να ψηφίσει ως νούμερο 1 στην δική του λίστα ένα κομμάτι Heavy Metal, όπως δεν πρόκειται ποτέ ένας ροκάς να ψηφίσει ως νούμερο 1 το τελευταίο σινγκλ του Παντελή Παντελίδη.

Επομένως, για να κάνουν οι φίλοι μου τις επιλογές αυτές συντέλεσε η γνώση τους, η εμπειρία τους, η άποψή τους, το γούστο τους, όμως σε καμία περίπτωση η αξιολογική ανωτερότητα του ενός είδους μουσικής σε βάρος του άλλου.

Διάφοροι μοντερνιστές αναλυτές έχουν αναφέρει πως η εμπορική μουσική είναι κατώτερη αξιολογικά από την κλασική. Φτάνουν σε αυτό το αξίωμα χρησιμοποιώντας το επιχείρημα, ότι επειδή η εμπορική μουσική γράφεται με στόχο την εμπορική επιτυχία και συνεκδοχικά το χρήμα, δεν μπορεί να θεωρηθεί ισάξια με την κλασική μουσική, η οποία έχει συντεθεί με σκοπό την ύψιστη ποιοτικά καλλιτεχνική δημιουργία. Μια τέτοια θεώρηση είναι λάθος από πολλές σκοπιές. Πρώτον,  δεν είναι απαραίτητο ένα ποπ ή τζαζ κομμάτι να γράφεται με στόχο την εμπορική επιτυχία. Μπορεί να γράφεται με στόχο την αποκάλυψη του εσωτερικού κόσμου του συνθέτη - στιχουργού, ή ακόμα και την ποιοτική αριστεία, εντός των νορμών που επιβάλλει το είδος στο οποίο συνθέτει. Αν, στο κάτω κάτω ίσχυε αυτή η παραδοχή, τα ποιήματα θα ήταν μια ευτελισμένη μορφή τέχνης, αφού η πλειονότητα των ποιητών τα δημοσιεύει σε ποιητικές συλλογές, τις οποίες εκδίδει με γνώμονα το κέρδος. Δεύτερον, εμπορική μουσική δεν είναι αποκλειστικά το ποπ ή το ροκ, αλλά συμπεριλαμβάνεται σε αυτήν ένα τεράστιο φάσμα μουσικών ειδών, η πλεινότητα των οποίων διδάσκεται σε ωδεία και μουσικά σχολεία.

Συνεχίζοντας, μπορούμε να πούμε πως ακόμα ένα επιχείρημα σε βάρος της διάκρισης των μουσικών ειδών σε ανώτερα και κατώτερα είναι το ότι δύσκολα θα τοποθετούσαμε έναν σολίστ κιθαρίστα ή πιανίστα πιο ψηλά σε αξιολογική κλίμακα από έναν δεξιοτέχνη μπουζουξή. Εδώ ως τεκμήριο λειτουργεί η παραδοχή του ταλέντου και της δεξιοτεχνίας καλλιτεχνών όπως ο Μανώλης Χιώτης. Πώς γίνεται, λοιπόν να θεωρούμε τον μπουζουξή ή τον κλαρινοπαίκτη ισάξιο ή τουλάχιστον συγκρίσιμο με τον κιθαρίστα και τον πιανίστα, αλλά τη μουσική που παράγουν να τη θεωρούμε κατώτερη;

Επίσης, είναι πολύ συχνό φαινόμενο να συνδυάζονται διάφορα είδη μουσικής σε ένα κομμάτι. Χαρακτηριστικά παραδείγματα το «Bittersweet Symphony» των Verve,  το «In the Death Car» του Iggy Pop, ή ακόμα και το «Χαμόγελο της Τζοκόντας».  Αν ίσχυε ότι υπάρχουν ανώτερα και κατώτερα μουσικά είδη, το αποτέλεσμα θα ήταν γελοίο, κάτι σαν θόρυβος εν μέσω κλασικής συμφωνίας.

Συχνά ακούω πως επειδή πχ ο Φοίβος βγάζει κακά τραγούδια, αυτό σημαίνει ότι και η ποπ-ελαφρολαϊκή μουσική είναι κακή μουσική. Αυτό το επιχείρημα είναι σαθρό. Μπορεί ο χψ Φοίβος να μην γράφει ποιοτικά ελαφρολαϊκά τραγούδια, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως αν κάποιος άλλος γράψει ελαφρολαϊκά, τα τραγούδια του θα είναι καταδικασμένα σε απουσία ποιότητας λόγω του μουσικού είδους που επέλεξε.  Τέτοιοι αυθαίρετοι συλλογισμοί έχουν οδηγήσει στο ψευδοείδος που ονομάζεται έντεχνο τραγούδι. Τι λέει ο συλλογισμός πίσω από το έντεχνο; Αφού τα είδη που ήδη υπάρχουν δεν είναι ποιοτικά και δεν αντιπροσωπεύουν την τέχνη, ας δημιουργήσουμε ένα νέο είδος, το οποίο θα είναι εξ ορισμού ποιοτικά ανώτερο...

Κλείνοντας, θα ήθελα να επισημάνω ότι η μουσική είναι σημαντική γιατί αποτελεί κομμάτι της ζωής μας. Όποιο είδος μουσικής και αν αρέσει στον καθένα, δεν υπάρχει λόγος ούτε να το καταδικάζουμε, αλλά ούτε αντίθετα και να το θεοποιούμε. Άλλωστε για τον καθένα από εμάς το είδος (τα είδη) μουσικής που επιλέγει να ακούσει είναι κομμάτι της προσωπικότητάς του. Κανείς δεν έχει το δικαίωμα να κρίνει ως ανώτερο ή κατώτερο το πώς επιλέγει ο καθένας να διαπλάσει τον εαυτό του.  Ας μην ξεχνάμε πως διαχρονικά οι θεματικές που ενδιέφεραν τον άνθρωπο ήταν κοινές (έρωτας, σύγκρουση, διαπροσωπικές επαφές, απώλεια, κοινωνικός προβληματισμός,  αγωνία για το μέλλον, αναζήτηση ταυτότητας)' αυτό που διαφέρει είναι ο τρόπος έκφρασης τους και εξαρτάται από παράγοντες όπως οι κοινωνικές συνθήκες, η μόρφωση, οι συγκυρίες και άλλοι. Ποιοι είμαστε για να κρίνουμε το πώς εκφράζεται ο καθένας; 


Για του λόγου το αληθές, ορισμένα σχετικά βίντεο: